Christof Turzynski uit Lokeren vertelt het verhaal van zijn vader Jan die na een strafkamp in Siberië in Schotland aansloot bij de Eerste Poolse Pantserdivisie onder leiding van Generaal Maczek. Jan nam deel aan de bevrijding van het Waasland en bleef hier ‘plakken’…
‘Op 1 september 1939 viel Nazi-Duitsland Polen binnen vanuit het westen, op 17 september 1939 viel de Sovjet- Unie Polen binnen vanuit het oosten. Deze beestachtige daad werd uitgevoerd op basis van het geheime Ribbentrop-Molotov pact waarbij Oost-Europa, dus ook Polen, werd verdeeld. De familie Turzynski leefde in het piepkleine dorpje Wdzydze, dichtbij de stad Koscierzyna in het noorden van Polen, toen nog een vredig dorpje. Daar werd in 1920 mijn vader geboren in een gezin met 3 kinderen.’
Showproces
‘Mijn vader woonde samen met zijn ouders, broer en zus in Wdzydze. Als 16-jarige werkte hij als technicus in een zuivelfabriek, waar hij stoomketels onderhield en repareerde. Toen de Sovjets vanuit het oosten Polen binnenvielen, vluchtten mijn pa en zijn gezin naar Letland, dat destijds nog onafhankelijk was. Helaas vielen de Sovjets in juni 1940 ook dit land binnen. Mijn vader werd gearresteerd omdat hij Pools sprak en in een (show)proces werd hij ter dood veroordeeld. Na 1 jaar gevangenisstraf werd deze straf omgezet in 10 jaar dwangarbeid, met als gevolg: deportatie naar een goelag (werkkamp) in Siberië.’
‘Officieel werd de straf omgezet vanwege zijn jonge leeftijd. De echte reden was echter Stalins oorlogspolitiek. Hij had goedkope arbeidskrachten nodig om zijn oorlogsindustrie uit te breiden. En hij had grondstoffen nodig zoals steenkool voor de verwarming van de stad Leningrad. Mijn vader en zijn zus werden gedeporteerd naar het werkkamp Workuta. Zijn jongere broer kon ontsnappen en vluchtte naar Warschau om in het getto te vechten tegen Nazi-Duitsland. Daar werd hij in 1944 geëxecuteerd door de Duitsers.’
Goelag
Kun je uitleggen wat een goelag is?
‘De goelag bij Workuta was één van de grootste en bekendste werkkampen in de USSR, gelegen in het noorden van Rusland, dicht bij de poolcirkel! Workuta was één van de belangrijkste kampen, waar gevangenen werden gedwongen om onder extreme omstandigheden te werken, voornamelijk bij de winning van steenkool en andere natuurlijke grondstoffen, en de aanleg van een spoorweg door de toendra.’
‘Het kamp Workuta begon zijn activiteiten in de jaren 1930 en werd na verloop van tijd één van de belangrijkste bestemmingen voor politieke gevangenen en tegenstanders van het regime. De leefomstandigheden waren er erbarmelijk: extreem lage temperaturen, gebrek aan voldoende voedsel, wrede behandeling door de bewakers en slavenarbeid in de mijnen. Veel gevangenen overleefden deze zware omstandigheden niet. Het kamp in Workuta functioneerde tot de jaren 1950, toen het goelag-systeem gedeeltelijk werd ontmanteld, hoewel sommige elementen ervan bleven bestaan tot de jaren 1980. Workuta werd een symbool van de wreedheid in de werkkampen van het Sovjetsysteem onder Stalin.’
Hoe lang verbleef je vader in de goelag?
‘Hij overleefde er van 1940 tot 1941. Op dat moment tekende generaal Sikorski een overeenkomst met Stalin om Poolse soldaten vrij te laten uit de goelags om te vechten tegen Nazi-Duitsland. Dit was het zogenaamde Sikorski-Maysky-akkoord, ondertekend in Londen tussen de Poolse regering in ballingschap en de ambassadeur van de USSR. Slechts 25% van de gevangenen werden vrijgelaten waaronder gelukkig mijn vader!’
‘Vanuit de goelag werden ze overgebracht naar Kazachstan, vervolgens naar Oezbekistan, waar de vrijgelaten gevangenen een militaire basistraining kregen. Van daaruit ging de tocht naar Perzië (Iran) en via Irak naar Palestina (Israël). In totaal verzamelden daar 75.000 Poolse soldaten. Sommigen van hen werden overgeplaatst naar Italië. Mijn vader bleef in het Midden-Oosten omdat hij onder Brits bevel een verdere opleiding tot gespecialiseerd technieker volgde. In Palestina ontmoette hij (toevallig) zijn vader, die een 30-tal kilometer bij hem vandaan in een ander kamp gelegerd was. Hij heeft hem daarna tijdens de oorlog nooit meer teug gezien.’
Generaal Maczek
Hoe kwam hij naar Schotland?
‘De tocht gebeurde met een vrachtschip via het Suezkanaal en langs de kust van Afrika verder naar Zuid-Afrika. Van daaruit ging de lange tocht verder naar Schotland waar alle Poolse soldaten verzamelden. Daar werd de Eerste Poolse Pantserdivisie opgericht onder leiding van Generaal Maczek.’
‘Na een opleiding in deze divisie werd hij ingezet bij de landing van Normandië (D-day). De Polen, onder bevel van de Canadezen, bevrijdden delen van Frankrijk tot hij in september 1944 Lokeren bereikte. Daar leerde hij zijn eerste vrouw kennen en in september 1945 trouwden ze in Lokeren. Hij moest echter terug naar Willemshaven in Duitsland tot hij in maart 1947 werd gedemobiliseerd. Enkele jaren na hun huwelijk was zijn vrouw zwanger van een tweeling, maar kort na de bevalling stierven zowel zijn vrouw als de kindjes. In 1954 leerde hij mijn moeder kennen en in 1955 trouwde mijn vader voor de tweede keer. In 1961 werd mijn broer geboren, ikzelf in 1963.’
Wat deed je vader voor de kost?
‘Hij leerde in België het beroep van kleermaker. Hij werkte eerst voor een textielbedrijf in Lokeren, later werkte hij als zelfstandig kleermaker. Daarna heeft hij nog een aantal jaren gewerkt voor General Motors in Antwerpen waar hij zetelbekleding naaide tot hij met pensioen ging in 1982.’
Is het hem gelukt om naar Polen te gaan?
‘In 1969 ging mijn vader, samen met zijn gezin, voor het eerst terug naar Polen en daar ontmoette hij opnieuw zijn vader. Die werd niet gevangen gezet na de oorlog zoals zovelen maar moest in de bossen ver van de stad gaan wonen wat een zwaar en eenzaam bestaan was. Voor de oorlog was zijn vader politiechef, nu moest hij overleven op een boerderij. Ook de zus van mijn vader had de gevangenschap in een werkkamp overleefd en ook haar zag hij terug op onze reis. Het was een heel emotioneel weerzien.’
Poolse gemeenschap
Was hij tijdens zijn leven actief in de Poolse gemeenschap?
‘De vroegere Poolse kameraden bleven na de oorlog nauw contact houden met elkaar. Ze hadden jaarlijkse feesten, gingen naar herdenkingen, eerden een Poolse kameraad wanneer die kwam te overlijden. Mijn vader was contactpersoon voor de Poolse veteranen in Lokeren. Kazimierz Will, een loodgieter in Eksaarde, was één van zijn beste vrienden. Mijn vader werd ook voogd van de zoon van Henryk Mielnycki na diens overlijden. In 1995 overleed mijn vader op 75-jarige leeftijd na een korte ziekte, 1 jaar na het overlijden van generaal Maczek.’
‘De Poolse soldaten, waaronder Kazimierz Will, Henryk Mielnycki en Jan Turzynski, kwamen naar hier om voor vrijheid te vechten. België was bevrijd maar na de bevrijding konden de Poolse soldaten niet meer terug naar hun eigen vaderland, omwille van het communistische regime. Voor Polen waren zij verraders omdat ze meegevochten hadden met de geallieerden. En in België bleven ze nog vele jaren ‘vreemdeling’. Mijn vader werd pas Belg in 1956.’
Nu ben je actief in de Eerste Poolse Pantserdivisie vzw ?
‘Wij proberen als kinderen en kleinkinderen van deze oorlogsveteranen de herinnering aan deze vergeten Poolse helden levend te houden, opdat hun strijd niet voor niets is geweest. De actualiteit leert ons dat vrede en vrijheid niet vanzelfsprekend is.’
Quote:
‘België was bevrijd maar na de bevrijding konden de Poolse soldaten niet meer terug naar hun eigen vaderland, omwille van het communistische regime. Voor Polen waren zij verraders omdat ze meegevochten hadden met de geallieerden. En in België bleven ze nog vele jaren ‘vreemdeling’.’
Christof Turzynski